Bizde shý degende bıznesti saýda isimen aınalysatyndar, saýda mamandyǵyn oqyǵandar jaqsy júrgizip ketti. О́ıtkeni, osy sala boıynsha aqshany kúrep tabýdyń kilti bar ekeni bilinip turdy. Ásirese, buryn qýdalanǵan alypsatarlyqpen aınalysýshylar kóbeıdi. Tipti ony tabys tabýdyń jalǵyz jolyna balap alǵandar da kóp boldy.
Kóldeneń kózben qaraǵanda alypsatarlyq – bıznestiń eń ońaı, eń jeńil túri. Eger qajymaı-talmaıtyn dene kúshiń, júregińde erik-jigeriń bolsa basqa elderden taýarlardy ala qapshyqpen ákele ber de, munda sata ber. Biraq júre kele onyń joly aýyrlady. Aldymen memlekettik kedergiler, kedendik qysymdar kóbeıdi. Ony ońaı sheshý úshin tabysyńnyń bir bóligin para retinde beresiń. Al olaı etpeseń taýaryń ótpeı, jigeriń qum bolyp, eńbegiń esh bolyp, zyqyń shyǵady. Odan arǵy kedergi − satý oryndarynda týyndaıdy. Burynǵy erkin satatyn oryndaryńa qazir jóndedik, ádemiledik dep qojaıyndary orynnyń arenda, kúzet, tazalyq shyǵyndaryn arttyryp berdi. Qala berdi sertıfıkatyń, medısınalyq qujattaryń, salyq kitapshań degen sıaqtylardy teksergen memlekettik ınspektorlar da qojańdap kelip turady. Olarǵa da birdeme «qystyrmasań» ońaı qutyla almaısyń. Básekelestik te ósip ketti. Saýdamen aınalysatyndar kóbeıdi jáne jeńilirek joldy taýyp alǵandar baǵany túsirip, aldyny orap ketti. Ol ol ma, tipti basqa salalardan mol tabys taýyp, shylqyp baıyp alǵandar alypsatarlyqqa bet buryp, burynǵy ala qapshyqpen tasylatyn dúnıelerdi vagondarmen, alyp júk mashınalarymen jetkizip, ádemi dúkenderine samsatyp qoıyp, usaq saýdagerlerdiń jolyn kesti. Osynyń bárine tótep berýge shamasy kelmegen usaq saýdagerler qazir alypsatarlyqtan syrttap jatyr.
Degenmen mundaı adamdardyń ıkemdiligi joǵary, olar eshkimge alaqan jaımaı, ózdiginen aqsha tabýǵa úırenip qalǵandar. Iri bıznestiń qulaǵyn ustap, qyzmetkerler jaldaıtyn qazirgi qojaıyndar burynǵy memlekettik qyzmetshilerdi nemese búdjetten nápaqasyn aıyrǵandardy emes, naq osyndaı adamdardy qyzmetke alýǵa qushtar eken. Amerıkalyq isker Stıven Kovı óziniń ataqty «Tıimdiligi joǵary adamdardyń jeti mashyǵy» atty kitabynda iri bıznesmenderge qyzmetkerlerdi jaldaýda qatelik jibermeýdiń asa mańyzdy ekenin aıtady. «Eger maǵan bárin basynan bastaýǵa múmkindik berilse men qyzmetkerlerimdi tańdaýda jáne olardy alǵa jyljytýda qazirgiden góri asa belsendi, strategıalyq turǵydan jetimdi áreketter jasaǵan bolar edim» deıdi ol. S.Kovıdiń ózi transkontınenttik asa iri kompanıanyń qojaıyny jáne basshysynyń biri ǵoı. Sondyqtan ol kadr tańdaýdyń mańyzdylyǵyna kózi ábden jetken adam. Árıne, shuǵyl jumystar bastan asyp jatqanda kompanıa basshylaryna jańadan kelgen adamnyń biliktiliginiń qandaı ekendigin, tapsyrylǵan jumysqa laıyq pisip-jetilgendigin tekserip jatýǵa ýaqyttary bola bermeıdi. Sondyqtan «osy adam máseleni sheshe alatyn shyǵar» dep qolyndaǵy kúrekteı dıplomyna qarap, kez kelgen jandy jaýapty qyzmetke qoıa salý problemasy bolmaı qalmaıdy. Sóıtip, dıplomynda kórsetilgen mamandyǵy jaraǵanymen ıkemdiligi sáıkes kelmegen adam erkin bıznestiń qyr-syrynan habary bolmaǵan soń jumysty aqsatyp, «kósem torydaı jelip kele jatqan» iske tosqaýyl jasaýy da múmkin. Ásirese, búdjetten eńbekaqy alyp, ózge jaqqa moıyn burýǵa shamasy kelmeı, tek qaǵaz toltyrýmen ǵana aınalysyp, aıdyń aıaǵynda aqysyn kútýmen kún ótkizgender osyndaı bolyp keledi eken.
Al memlekettik qyzmette istegender tipti kórbala kórinedi, olardyń qyzmet barysyndaǵy minezi ózinen joǵary basshynyń qas-qabaǵyna qaraýǵa ǵana daǵdylanyp qalǵan. Únemi bastamashyldyqty, jańa tıimdi joldardy izdeý men tabýdy qajet etetin erkin bızneste bular tipti ıkemsiz bolatyn kórinedi. Osyndaı jaǵdaıda keshegi ala sómke arqalaǵandar áldeqaıda «ónerli» ekendikterin kórsetip júredi eken. Birde orta deńgeıdegi bıznesti dóńgeletip otyrǵan basshy jigitpen áńgimelesip qaldym. «Jýyrda buryn memlekettik qyzmette bolǵan bir qyzmetkerdi jumysqa alǵan edim, basym bálege qaldy», deıdi ol. Tıimdi klıentter kelip qalsa da «qol qoıatyn bastyq ornynda joq, keıin kelińder» dep qaıtaryp jiberetin kórinedi. Al klıentter tosyp tura ma, bizdiń básekelesimiz bolyp otyrǵan basqa bireýmen máselesin sheship júre beredi. Osyndaı qylyqtary kóp, bárin qaǵaz sheshedi dep qatyp qalǵan bireý», dep kúıindi ol. Árıne, qol qoıylmasa eshteńe qozǵalmaı jatatyn memlekettik qyzmetke qatyp qalǵan ondaı jandardyń minezin ózgertý qıyn. S.Kovı bolsa: «Shyn máninde qyzmetke alarda adamnyń biliktiligimen qatar minezin de baǵalaý kerek, óıtkeni artynan ekeýiniń birinen kemdik shyǵýy múmkin. Sondyqtan adamnyń daıyndyǵy men damýy ǵana emes, durys tańdaýdyń mańyzy zor» deıdi. Qoryta aıtqanda bızneske biliktilik qana emes, minez de kerek eken.
Jaqsybaı SAMRAT,
«Egemen Qazaqstan»
